Mùng 5/5 âm lịch hàng năm còn gọi là tết Đoan Ngọ hay còn gọi là ngày 'diệt sâu bọ'. Theo phong tục mỗi vùng miền trên đất nước Việt Nam, có 6 món ăn không thể thiếu trong ngày lễ quan trọng này.
Người xưa có câu: “Tháng tư đong đậu nấu chè – Ăn Tết Đoan Ngọ nhớ về tháng năm”. Ở Việt Nam, ngày tết Đoan Ngọ còn được nhân dân ta gọi là ngày tết “diệt sâu bọ”.
Quan niệm của người Việt xưa cho rằng trong bộ phận tiêu hóa con người thường có nhiều sâu bọ, mầm bệnh và chúng sinh trưởng mạnh nhất vào ngày mùng 5/5, cho nên phải diệt trừ chúng bằng các món ăn dân gian.
Từ quan niệm đó mà trong ngày này nhân dân ta cũng có những phong tục mang đậm bản sắc văn hóa Việt.
Theo tục lệ người Việt xưa, người dân thường thắp hương vào sáng sớm nhưng thực chất Tết Đoan Ngọ được tiến hành vào giờ chính Ngọ (giữa trưa) ngày 5/5 Âm lịch.
Đoan tức là mở đầu, Ngọ là khoảng thời gian từ 11h tới 13h. Dù cuộc sống hiện đại đã có nhiều thay đổi nhưng nhiều gia đình Việt vẫn còn giữ nnguyên phong tục tập quán các món truyền thống như rượu nếp, bánh gio, quả mận, vải…
Rượu nếp là một món ăn không thể thiếu trong ngày lễ Đoan Ngọ vì theo quan niệm của người dân Việt Nam, cơm nếp có thể tiêu diệt ký sinh trùng trong cơ thể.
Vị nồng của cơm nếp hòa vào với men cay của rượu sẽ có tác dụng loại bỏ những loài ký sinh trùng có hại.
Gạo nếp được chọn để nấu cơm rượu nếp là loại nếp cẩm, hoặc nếp cái hoa vàng. Các gia đình có thể nấu cơm nếp, ủ rượu ở nhà hoặc mua ngoài hàng bán sẵn. Rượu nếp được làm từ xôi nguyên hạt lên men.
Người dân thường dùng các loại gạo nếp trắng và nếp cẩm để đồ thành xôi, để nguội rồi rắc men, ủ trong ba ngày. Thúng xôi ủ được đặt trên một chiếc chậu, hứng lấy nước rượu để khi ăn, trộn với cái, tạo ra vị ngọt, cay rất dễ chịu.
Tùy ở mỗi nơi mà cách chế biến rượu nếp lại khác nhau. Cơm rượu của người miền Trung được ép thành từng khối, còn cơm rượu miền Nam được vo viên tròn lại khác hoàn toàn với thứ cơm rượu rời của người Bắc.
Bánh tro còn có các tên gọi là bánh ú tro, bánh gio, bánh âm, bánh nẳng... Bánh tro có màu vàng đậm do gạo nếp được ngâm từ nước tro đốt bằng củi các loại cây khô, sau đó gói trong lá chuối rồi đem đi luộc, nhân bánh có thể mặn, ngọt hoặc không nhân.
Bánh tro thường ăn với đường hoặc mật. Mỗi vùng miền có một kiểu gói bánh khác nhau, có nơi gói hình thuôn dài, có nơi gói hình chóp tam giác. Bánh mềm mại vị nhạt nhạt tính mát, có màu từ nhạt đến nâu sẫm phụ thuộc loại nước tro sử dụng.
Bánh tro là món ăn mát lành, chống ngấy rất tốt. Khi làm bánh tro, người ta thường làm rất tỉ mỉ, kỹ càng từ khâu chọn loại nếp đều hạt, thơm, đến cách gạn nước tro được đốt từ những cây rơm nếp vàng óng, đã được rửa sạch và gói, luộc, rồi cuối cùng mới có thứ bánh thơm nồng cho mọi người thưởng thức.
Đối với người dân miền Trung nước ta, thịt vịt là món ăn không thể thiếu trong ngày Tết Đoan Ngọ.
Trong khi một số người giải thích, thịt vịt có tính hàn, ăn vào sẽ giúp cơ thể mát mẻ, bổ dưỡng trong những ngày oi bức đầu tháng 5 (âm lịch) thì một số người khác lại cho rằng từ 5/5 (âm lịch) trở đi thịt vịt sẽ béo ngậy, thơm ngon hơn và không còn mùi hôi nữa.
Cũng bởi quan niệm “diệt sâu bọ” trong ngày mùng 5/5, chữa bệnh mà thịt vịt với tính mát, có tác dụng cân bằng phong huyết, âm dương trong cơ thể được lựa chọn làm món chính trong ngày này.
Trong đông y, thịt vịt còn có tác dụng bồi bổ cơ thế sau ốm, chữa co giật, hạ nhiệt, giảm mụn nhọt.
Cũng như ngày tết khác, mâm quả dâng lên bàn thờ tổ tiên để lẫy lễ là điều không thể thiếu trong mỗi gia đình.
Việc ăn trái cây đầu mùa, đặc biệt là cái loại trái cây như: mận, vải, xoài, chôm chôm, dưa hấu… không chỉ với mong muốn tiêu trừ mầm bệnh mà phần nào còn thể hiện được mong muốn hoa trái đầy nhà, sinh sôi nảy nở.
Đối với người dân miền Bắc miền Bắc, những loại quả thời vụ điển hình như mận, vải, đào đều không thể thiếu trong mâm cúng của mỗi gia đình.
Chè trôi nước là món ăn không thể thiếu trong ngày Tết Đoan Ngọ của người miền Nam. Những viên chè viên tròn được làm từ bột nếp trắng, bên trong có nhân đậu xanh, ăn cùng với nước cốt dừa.
Chè trôi nước có vị béo của đậu xanh, vị ngọt của đường, nước cốt dừa, vị man mát của bột ở ngay đầu lưỡi và mùi thơm hấp dẫn của gừng, nước cốt dừa.
Chè kê là món ăn đặc trưng ngày Tết Đoan Ngọ của người Huế. Sau khi được xay hạt kê cho tróc vỏ, người ta đem vào ngâm và đun sôi đến khi nở mềm, sền sệt.
Thêm đường và nước gừng sẽ được nồi chè thơm phức với màu vàng hấp dẫn, hương vị khó quên.