Bàn tay ẩn giấu định hình số phận của bạn

Vai trò của bạn trong nhóm

Trong các cuộc họp nhóm, bạn có thể nhận thấy mọi người thường đảm nhận những vai trò lặp lại: người lãnh đạo, người hòa giải, người chỉ trích, người pha trò, người phàn nàn…

Điều đáng chú ý là nếu một người rời nhóm, một người khác có thể vô thức đảm nhận lại vai trò đó, giống như khi bạn bất giác rẽ trái ở một ngã ba quen thuộc dù không có lý do rõ ràng.

Theo các nhà tâm lý học tổ chức, việc chia vai trò vô thức này phục vụ nhu cầu cảm xúc và vận hành của nhóm. Người lãnh đạo giữ nhóm tập trung vào mục tiêu; người chỉ trích cảnh báo rủi ro từ tư duy đồng thuận; người pha trò giúp giảm căng thẳng; và người hòa giải điều tiết xung đột.

Dù không có sự phân công chính thức, mỗi người như được "lập trình" để làm tròn một chức năng nhất định vì lợi ích chung.

Câu hỏi đặt ra là: điều gì khiến chúng ta tự động thích nghi và đảm nhận những vai trò này?

Tổ chức xã hội là phản chiếu của tự nhiên

Các nhà tâm lý học tiến hóa cho rằng bộ não con người đã phát triển những “kịch bản Darwin” – các cơ chế hành vi tự động, phục vụ mục tiêu sống còn. Là sinh vật xã hội, con người tồn tại nhờ sự hợp tác. Và trong môi trường hợp tác, sự đa dạng vai trò giúp nhóm thích nghi tốt hơn.

Vì vậy, chúng ta vô thức điều chỉnh bản thân để đảm nhận một chức năng phù hợp với nhu cầu của hệ thống xung quanh.

Khi tổ chức phát triển từ quy mô nhỏ đến lớn, vai trò cá nhân cũng tiến hóa. Một công ty khởi nghiệp có thể bắt đầu với những thành viên đa năng, mỗi người làm nhiều việc khác nhau.

Nhưng khi mở rộng, tổ chức sẽ tái cấu trúc thành các phòng ban chuyên biệt: tài chính, bán hàng, thiết kế, sản xuất... Mỗi cá nhân trở thành mắt xích trong một mạng lưới ngày càng tinh vi.

Kiểu phân công này không chỉ có ở cấp xã hội. Nó là mô hình tổ chức cơ bản của chính bộ não con người. Vùng vỏ não thị giác xử lý hình ảnh, vùng thính giác tiếp nhận âm thanh, củ khứu giác xử lý mùi.

Trong một tế bào thần kinh, thân tế bào tổng hợp protein và lưu trữ năng lượng, sợi nhánh tiếp nhận tín hiệu, sợi trục truyền tín hiệu. Ngay cả trong thân tế bào, nhân tế bào lưu giữ thông tin di truyền, trong khi các bào quan như ty thể, ribosome và vi ống đảm nhận chức năng cụ thể.

Dù ở cấp độ tế bào hay tổ chức quốc gia, cấu trúc luôn có tính chất lặp lại: một hệ thống lớn được tạo thành từ các đơn vị nhỏ hơn, và mỗi đơn vị lại có cấu trúc tương tự với toàn thể. Đây chính là nguyên lý fractal – một đặc tính trong toán học và tự nhiên, nơi các mô hình tự lặp lại ở nhiều cấp độ khác nhau. Dù bạn nhìn từ xa hay soi dưới kính hiển vi, hình dạng vẫn có tính tương đồng.

Trong tự nhiên, fractal không chỉ là vẻ đẹp hình học. Đó là giải pháp tối ưu cho sự sống còn. Gân lá có cấu trúc phân nhánh giống hệt cành cây, rễ cây – giúp tối ưu việc vận chuyển nước và chất dinh dưỡng từ đất lên lá, và ngược lại. Các dòng sông, lạch, suối cũng phân nhánh theo cách này để dẫn nước từ cao xuống thấp qua con đường ít cản trở nhất. Hệ tuần hoàn của con người – động mạch, tĩnh mạch – hay hệ thần kinh với các sợi nhánh, cũng tuân theo mô hình tương tự.

Những cấu trúc này đều vận hành theo nguyên lý "đường đi ít trở lực nhất" – cơ chế mà tự nhiên sử dụng để đảm bảo hiệu quả vận hành cao nhất. Và điều đó cũng đúng với cách con người hình thành mạng xã hội, mạng thông tin, hoặc cấu trúc tổ chức. 

Dù các hệ thống xã hội không phân nhánh theo kiểu cành cây, mà thường mang hình thái "trục và nan hoa" (một trung tâm kết nối với nhiều vệ tinh), chúng vẫn hướng đến việc giảm tối đa lực cản xã hội – làm sao để thông tin, niềm tin, ý tưởng, tiền bạc, trách nhiệm… lan truyền nhanh chóng và hiệu quả nhất.

Mạng lưới này ảnh hưởng đến bạn như thế nào?

Trí thông minh không phải là thứ duy nhất, đồng đều ở mọi người. Howard Gardner từng đề xuất lý thuyết về 9 loại trí thông minh khác nhau: ngôn ngữ, logic, không gian, âm nhạc, vận động, nội tâm, giao tiếp xã hội, tự nhiên học, và hiện sinh. Mặc dù lý thuyết này còn tranh cãi, rõ ràng là mỗi người sinh ra với những năng khiếu và sở thích riêng.

 Người giỏi số học dễ đi vào tài chính, người thiên về ngôn ngữ có xu hướng làm truyền thông, người nhạy cảm không gian có thể trở thành nhà thiết kế.

Không chỉ năng lực, mà cả tính cách cũng góp phần định hướng vai trò bạn đảm nhận trong nhóm: người kết nối, người phản biện, người truyền cảm hứng, người bảo vệ quy tắc... Từ trong tiềm thức, bạn đã chọn một nhánh trên cái cây xã hội mà bạn sống trong đó.

Tóm lại, dù bạn đang dẫn dắt một tổ chức, là thành viên trong nhóm, hay chỉ là cá thể đơn lẻ trong xã hội – bạn vẫn là một phần của mạng lưới fractal khổng lồ mà tự nhiên đã kiến tạo qua hàng triệu năm tiến hóa.

Mạng lưới đó hướng bạn đến vai trò bạn đang đảm nhận. Và bạn đi theo con đường ít cản trở nhất – không phải vì bạn yếu đuối, mà vì đó là cách tự nhiên thiết lập hiệu quả.

Bàn tay ẩn giấu của tự nhiên không chỉ vẽ nên cấu trúc của cây cối, của tế bào, của dòng sông hay mạng internet. Nó cũng âm thầm định hình hành vi, định hướng lựa chọn và thậm chí cả số phận của bạn.

Chính những con đường đó – những nhánh của mạng lưới vô hình – đã đưa bạn đến bài viết này.