“Lỗ hổng” tạo đà để KOL bán hàng giả

Niềm tin đặt sai chỗ – khi thần tượng thay bác sĩ

Chỉ trong vài tháng ngắn ngủi, hàng loạt cái tên quen thuộc với công chúng như Phạm Quang Linh (Quang Linh Vlog), Hoa hậu Nguyễn Thúc Thùy Tiên, hay mới đây nhất là Võ Thị Ngọc Ngân (Ngân 98) lần lượt bị khởi tố, bắt giam vì liên quan đến việc sản xuất, buôn bán, quảng cáo thực phẩm giả, thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc.

Điểm chung của họ là đều sở hữu sức ảnh hưởng lớn trên mạng xã hội, và đã biến hình ảnh cá nhân thành công cụ bán hàng, dễ dàng chiếm lĩnh niềm tin của hàng nghìn người theo dõi. Các sản phẩm được quảng bá qua livestream, video review, bài đăng trải nghiệm thực tế, đánh trúng tâm lý “thần tượng nói thì không sai”. Hàng nghìn người sẵn sàng “xuống tiền” mà không cần xem giấy phép lưu hành hay kiểm chứng y tế nào.

Điều nguy hiểm là niềm tin cảm tính đã lấn át lý trí khoa học. Người tiêu dùng tin rằng “Ngân 98 dùng thì chắc là tốt”, “Quang Linh nói thì chắc chắn đúng”, mà quên rằng những người nổi tiếng đó không phải bác sĩ, dược sĩ hay nhà khoa học.

“Việc người tiêu dùng mua hàng quá dễ dãi trên các nền tảng online, đặc biệt là quá tin tưởng vào quảng bá của người nổi tiếng, không chỉ thể hiện niềm tin mù quáng mà còn là biểu hiện của sự coi thường sức khỏe,” – ông Nguyễn Viết Hồng, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng TP.HCM, nhận định.

Từ góc nhìn y tế công cộng, hậu quả của niềm tin đặt sai chỗ không chỉ là mất tiền, mà còn là gánh nặng bệnh tật và chi phí điều trị. Điển hình, sản phẩm “viên Collagen” do Ngân 98 kinh doanh bị phát hiện chứa sibutramin và phenolphthalein, hai hoạt chất đã bị Bộ Y tế cấm tuyệt đối vì nguy cơ gây rối loạn nhịp tim, đột quỵ, suy gan, suy thận.

Theo bác sĩ Nguyễn Trung Nguyên, Giám đốc Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai, “Sibutramin giúp giảm nhanh cân nặng, nhưng đồng thời làm tim đập nhanh, huyết áp tăng. Sử dụng lâu dài có thể dẫn đến suy tim hoặc tử vong.”

Những vụ việc này cho thấy, khi niềm tin được trao sai người, hậu quả không chỉ nằm trên mạng xã hội, mà bắt đầu ở bệnh viện, phòng cấp cứu, nơi bác sĩ phải điều trị những ca ngộ độc vì “thần dược” mua qua livestream.

“Lỗ hổng” quản lý thực phẩm chức năng – Khi hậu kiểm chạy sau thị trường

Từ góc độ quản lý y tế, các vụ việc trên đã phơi bày cơ chế quản lý thực phẩm chức năng còn quá lỏng lẻo. Cơ chế hậu kiểm chưa theo kịp tốc độ của thị trường online, việc xử lý vi phạm chưa đủ răn đe.

Theo luật sư Hoàng Hà (Đoàn Luật sư TP.HCM), Nghị định 15/2018/NĐ-CP quy định doanh nghiệp tự công bố sản phẩm và tự chịu trách nhiệm về chất lượng, an toàn, trong khi cơ quan quản lý chỉ kiểm tra khi có phản ánh, khiếu nại hoặc sự cố. Điều này đồng nghĩa, nhiều sản phẩm được lưu hành trước khi được kiểm chứng đầy đủ, và hệ thống giám sát chỉ “ra tay” khi hậu quả đã xảy ra.

“Với rất nhiều sản phẩm mới ra thị trường mỗi năm, cơ quan chức năng không thể kiểm tra hết. Cả nước có hàng chục nghìn sản phẩm thực phẩm chức năng lưu hành, nhưng lực lượng hậu kiểm chỉ xử lý được phần nhỏ, chủ yếu sau khi có phản ánh của người dân hoặc báo chí. Hậu quả là thị trường xuất hiện một số thực phẩm chức năng mà ranh giới giữa thật và giả, an toàn và nguy hại là mờ nhạt.

Bên cạnh đó, việc xử lý vi phạm quảng cáo sai sự thật đôi khi còn chưa đủ mạnh, kéo dài. Lợi nhuận từ việc buôn gian lấn át "nỗi sợ" pháp luật. Khi một sản phẩm bị phát hiện sai phạm, xử lý thường chỉ dừng ở mức rút giấy phép, phạt hành chính vài chục triệu đồng. Trong khi doanh thu của những “thần dược” này có thể lên đến tiền tỉ, thậm chí trăm tỷ, ngàn tỷ. Mức phạt ấy chẳng khác nào một chi phí kinh doanh.

Đó là lý do những “viên rau củ Collagen”, “thần dược thải độc”, “trà giảm cân 7 ngày” vẫn sống khỏe, Không ít “thần dược” được quảng bá rầm rộ, từ giảm cân, thải độc, tăng sinh lý, đến cải thiện trí nhớ, dưỡng da, trẻ hóa… đánh trúng tâm lý mong muốn kết quả nhanh của người tiêu dùng”.

Cần một hàng rào y tế đủ mạnh

Luât sư Hà cho rằng, đã đến lúc phải siết chặt toàn bộ chuỗi kiểm soát, từ khâu cấp phép, quảng cáo đến lưu thông sản phẩm.

Thứ nhất, với các sản phẩm có tác động sinh lý trực tiếp như giảm cân, tăng cơ, tăng sinh lý…, cơ quan chức năng cần áp dụng cơ chế tiền kiểm bắt buộc, yêu cầu thử nghiệm độc lập và đánh giá nguy cơ trước khi cho phép lưu hành.

Thứ hai, trong quảng cáo, phải có cảnh báo sức khỏe rõ ràng, đồng thời nghiêm cấm tuyệt đối việc giả danh bác sĩ, chuyên gia, hoặc sử dụng “trải nghiệm cá nhân” chưa được thẩm định như một chiêu tiếp thị.

Thứ ba, các sàn thương mại điện tử, đơn vị vận chuyển, người giới thiệu cũng cần chịu trách nhiệm liên đới nếu để sản phẩm vi phạm lọt ra thị trường bởi họ đang là mắt xích quan trọng trong hành trình đưa hàng giả đến tay người tiêu dùng.

Theo TS. Chu Quốc Thịnh, Quyền Cục trưởng Cục An toàn Thực phẩm (Bộ Y tế), Bộ đang xây dựng Nghị định mới thay thế Nghị định 15/2018/NĐ-CP, trong đó quy định hậu kiểm có kế hoạch và đột xuất, mở rộng giám sát tới phản ánh từ người dân và báo chí. Đồng thời, nghị định mới sẽ tăng vai trò cơ quan kiểm nghiệm, yêu cầu lấy mẫu giám sát định kỳ, mở rộng mạng lưới từ 31 lên 54 cơ sở kiểm nghiệm trên toàn quốc.

Cục An toàn Thực phẩm cũng sẽ siết chặt quảng cáo trên mạng xã hội, sàn thương mại điện tử, đặc biệt với KOL, người nổi tiếng. Các sản phẩm vi phạm sẽ bị công khai trên website của Cục, gửi thông báo đến báo chí, và cảnh báo người dân không sử dụng. “Thực phẩm chức năng không phải thuốc chữa bệnh. Người dân cần hiểu rằng, khi có vấn đề sức khỏe, hãy đến cơ sở y tế thay vì tìm đến KOL” – ông Thịnh nhấn mạnh.