Bán chi liên có tác dụng gì? Công dụng và liều dùng bán chi liên

Bán chi liên - một vị thuốc quý của Y học cổ truyền, đang được giới chuyên môn và người bệnh quan tâm nhờ khả năng thanh nhiệt, giải độc, tăng cường trí nhớ, và hỗ trợ điều trị ung thư. Tìm hiểu chi tiết về những tác dụng của vị thuốc này ngay sau đây!  

1 Giới thiệu chung về cây bán chi liên

Bán chi liên là cây gì?

Tên gọi khác: Bán chi liên, Hoàng cầm râu.

Tên khoa học: Scutellaria barbata D. Don.

Họ: Lamiaceae (Bạc hà).

Mô tả đặc điểm thực vật của cây bán chi liên:

• Cây thân thảo cao từ 15 - 20cm. Thân mảnh, hình trụ, mọc đứng, có thể nhẵn hoặc có lông nhỏ.
• Lá mọc đối. Lá ở phần ngọn không có cuống, trong khi lá phía dưới có cuống mảnh dài từ 5 - 6mm.
• Lá hình trứng (dài 1,25 - 2,5cm và rộng 0,7 - 0,8cm), gốc hình nêm hoặc hình tim, đầu nhọn, mép khía răng, mặt dưới lá nhạt màu hơn.
• Cụm hoa mọc ở kẽ lá, lá bấc dạng lá.
• Đài hoa hình chuông dài 1,5 - 2mm, bề mặt nhẵn hoặc hơi có lông, có đường sống rõ.
• Tràng hoa màu xanh lơ, dài 9 - 10mm, đầu hơi loe ra, chia thành hai môi (môi trên có ba thùy, trong đó thùy giữa lớn, hai thùy bên hẹp, môi dưới rộng và tròn).
• Hoa có 4 nhị đính vào 1/3 phần dưới của tràng, chỉ nhị có lông ở gốc. Bầu hoa nhẵn. Thường ra hoa vào tháng 11.
• Quả nhẵn hoặc có lông.

Bộ phận dùng làm thuốc: Toàn cây bán chi liên được sử dụng làm thuốc. Chúng được thu hái quanh năm và được dùng khi còn tươi hoặc sau khi đã phơi khô, tùy thuộc vào mục đích sử dụng.

Toàn cây bán chi liên được sử dụng làm thuốc

Thành phần hóa học của cây bán chi liên

Bán chi liên chứa nhiều hợp chất hóa học có giá trị đối với các quá trình sinh học trong cơ thể bao gồm:

• Toàn cây có scutellarin scutellarein, carthamidin, isocarthomidin, alkaloid, hợp chất phenol, sterol, tanin.
• Rễ có cholesterol, beta-sitosterol, acid stearic.

Bán chi liên chứa nhiều hợp chất hóa học có tác dụng cải thiện sức khỏe

2 Các tác dụng của cây bán chi liên đối với sức khỏe

Ngăn ngừa ung thư

Cây bán chi liên đã được chứng minh là có tác dụng làm chết tế bào ung thư phổi CL1-5 thông qua việc ngăn chặn chu kỳ tế bào tại pha G2/M. Điều này làm gián đoạn quá trình phân chia tế bào, ngăn không cho các tế bào ung thư nhân lên.

Đồng thời, bán chi liên kích hoạt 'apoptosis' (chết tế bào theo chương trình) bằng nhiều con đường khác như:

• Stress lưới nội chất (ER stress): Khiến tế bào ung thư không duy trì được cân bằng nội môi.
• Con đường nội sinh (ty thể): Phá vỡ màng ty thể, kích hoạt các protein gây chết tế bào.
• Con đường ngoại sinh (FAS/FASL): Tương tác với các thụ thể trên bề mặt tế bào, dẫn đến quá trình tự hủy tế bào.

Ngoài ra, bán chi liên cũng kích thích quá trình 'autophagy' - tự thực bào các thành phần hư hại hoặc không cần thiết, tiêu diệt tế bào ung thư. Bán chi liên còn tham gia điều chỉnh hoạt động của protein SIRT1 - một yếu tố có vai trò thúc đẩy sự phát triển và di căn của tế bào ung thư. SIRT1 cao có liên quan đến kháng hóa trị và tiên lượng xấu trong ung thư phổi.

Các nghiên cứu thực nghiệm cho thấy bán chi liên làm giảm kích thước khối u phổi, ngăn hình thành mạch máu, tăng cường apoptosis và autophagy trong mô khối u. Khi kết hợp với các thuốc hóa trị như etoposide và cisplatin, bán chi liên không chỉ tăng cường hiệu quả tiêu diệt tế bào ung thư mà còn làm giảm kháng thuốc.

Bán chi liên có tác dụng gây chết tế bào ung thư

Kháng khuẩn

Bán chi liên có tác dụng kháng khuẩn mạnh, đặc biệt đối với vi khuẩn gram dương như Staphylococcus aureus kháng methicillin (MRSA). Dịch chiết bán chi liên giúp giảm số lượng vi khuẩn trong phổi chuột bị viêm phổi do vi khuẩn Acinetobacter baumannii kháng thuốc gây ra, đồng thời cải thiện tình trạng viêm mô phổi.

Tinh dầu bán chi liên chứa menthol, linalool và các alcohol chuỗi dài có khả năng diệt khuẩn tốt đặc biệt với MRSA. Linalool đã được chứng minh có tác dụng ức chế nhiều loại vi khuẩn và nấm, trong khi alcohol chuỗi dài thể hiện hoạt tính kháng khuẩn tăng theo trọng lượng phân tử.

Bán chi liên có tác dụng kháng khuẩn mạnh

Ngăn ngừa các bệnh lý tim mạch

Bán chi liên chứa nhiều flavonoid có lợi cho tim mạch, đặc biệt là scutellarin, wogonin và naringenin. Scutellarin giúp bảo vệ tế bào tim khỏi tổn thương do thiếu máu - tái tưới máu (I/R injury) bằng cách kích hoạt tín hiệu JAK2/STAT3, tăng cường khả năng chống oxy hóa và giảm apoptosis.

Ngoài ra, bán chi liên còn có tác dụng chống viêm, giảm thể tích vùng nhồi máu và hạn chế hoạt động của vi tế bào thần kinh đệm viêm (microglia).

Wogonin có tiềm năng điều trị xơ vữa động mạch và tái hẹp mạch nhờ khả năng ức chế tăng sinh tế bào cơ trơn mạch máu và giảm tiết MMP-9 do TNF-α kích thích (là các chất trung gian gây viêm). Naringenin hỗ trợ bảo vệ tim bằng cách giảm stress oxy hóa thông qua con đường tín hiệu cGMP-PKG Iα, mang đến hướng điều trị mới cho bệnh tim thiếu máu cục bộ.

Bán chi liên chứa nhiều hợp chất flavonoid có lợi cho tim mạch

Chống oxy hóa

Bán chi liên có khả năng chống oxy hóa nhờ các polysaccharide trung hòa các gốc tự do (superoxides)- chất oxy hóa mạnh có thể gây tổn thương tế bào, thúc đẩy lão hóa và liên quan đến nhiều bệnh lý như viêm khớp hay alzheimer.

Nghiên cứu cho thấy, khả năng loại bỏ gốc superoxide của polysaccharide tăng theo nồng độ đạt 67,1% ở mức 1,0 mg/ml. Giá trị IC50 là 0,17 mg/ml, chứng tỏ polysaccharide có hiệu quả trong việc chống lại các gốc oxy hóa, giúp bảo vệ tế bào và giảm nguy cơ tổn thương do stress oxy hóa.

Bán chi liên có khả năng chống oxy hóa nhờ các polysaccharide

Nâng cao trí nhớ

Các flavonoid trong bán chi liên có tác dụng bảo vệ não bộ và cải thiện trí nhớ. Khi sử dụng ở liều 35 - 140 mg/kg, chúng giúp cải thiện tình trạng suy giảm trí nhớ và tổn thương tế bào thần kinh.

Cụ thể, flavonoid của bán chi liên giúp ngăn chặn mất tế bào thần kinh, giảm tình trạng hoại tử ở vỏ não, hạn chế tổn thương ty thể như sưng và đứt gãy mào ty thể. Đồng thời, chúng còn làm giảm sự tích tụ lipofuscin - một dấu hiệu của lão hóa tế bào, từ đó góp phần duy trì chức năng não bộ và cải thiện trí nhớ.

Các flavonoid trong bán chi liên có tác dụng cải thiện chức năng não bộ và tăng cường trí nhớ

Tốt cho gan

Một nghiên cứu trên 105 bệnh nhân viêm gan B cho thấy: những người sử dụng bài thuốc đông y có chứa bán chi liên cải thiện triệu chứng tốt hơn so với nhóm dùng thuốc tây. Ngoài ra, các kết quả xét nghiệm men gan ALT, bilirubin và tỷ lệ chuyển đổi âm tính của HBeAg, HBV-DNA ở nhóm điều trị bằng bán chi liên cũng tốt hơn.

Ngoài ra, trên 78 bệnh nhân xơ gan được điều trị bằng bài thuốc có chứa bán chi liên, các triệu chứng bệnh thuyên giảm rõ rệt, chức năng gan hồi phục và các chỉ số xơ gan cũng cải thiện so với nhóm đối chứng.

Bán chi liên có tiềm năng hỗ trợ điều trị bệnh gan và cải thiện chức năng gan

Hỗ trợ điều trị bệnh phụ khoa

Việc kết hợp bán chi liên với các dược liệu khác như bồ công anh, đào nhân, xích thược và dùng cùng kháng sinh giúp tăng hiệu quả điều trị bệnh phụ khoa. Có đến 73,96% người trong số 96 bệnh nhân viêm vùng chậu mạn tính đã khỏi bệnh hoặc cải thiện tình trạng bệnh khi kết hợp bán chi liên trong điều trị.

Một nghiên cứu khác sử dụng bài thuốc kết hợp bán chi liên với đảng sâm, hoàng kỳ, ý dĩ sống, trạch tả, cùng với phương pháp thụt tháo bằng Man-pen No.1 (là phương pháp thụt tháo trực tràng được sử dụng phổ biến trong điều trị táo bón hoặc làm sạch ruột trước các thủ thuật y tế như nội soi đại tràng, phẫu thuật, sinh đẻ...) đã đạt hiệu quả điều trị lên tới 89,3% trong khi nhóm đối chứng chỉ đạt 59,3%. Kết quả này cho thấy bán chi liên có tiềm năng hỗ trợ điều trị hiệu quả các bệnh viêm nhiễm phụ khoa mạn tính.

Bán chi liên có tác dụng hỗ trợ điều trị các bệnh viêm nhiễm phụ khoa

Điều hòa huyết áp

Chiết xuất từ bán chi liên có tác dụng cải thiện độ đàn hồi của thành mạch giúp mạch máu linh hoạt hơn trong việc điều chỉnh huyết áp. Nhờ đó, dược liệu này có thể hạn chế tình trạng huyết áp tăng hoặc giảm đột ngột, đặc biệt có lợi cho người cao tuổi.

Chiết xuất từ bán chi liên có tác dụng điều hòa huyết áp

Hỗ trợ điều trị bệnh lý dạ dày

Một nghiên cứu cho thấy bài thuốc chứa bán chi liên đạt hiệu quả 80,3% ở 61 bệnh nhân viêm dạ dày teo mạn tính có tổn thương tiền ung thư, cao hơn đáng kể so với nhóm đối chứng (70,0%). Bán chi liên cũng giúp cải thiện rõ rệt các triệu chứng lâm sàng, hình ảnh nội soi, mô bệnh học, khả năng ức chế H. pylori, đồng thời tăng enzyme chống oxy hóa và giảm peroxid hóa lipid.

Trong một nghiên cứu khác, việc kết hợp bán chi liên với các dược liệu khác trong khi điều trị cho 87 bệnh nhân mắc viêm dạ dày mạn tính giúp tỷ lệ khỏi bệnh đạt 89,7%.

Bán chi liên có tác dụng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý về dạ dày

Hỗ trợ điều trị bệnh tuyến tiền liệt

Trong một nghiên cứu, 60 bệnh nhân viêm tuyến tiền liệt mạn tính được điều trị bằng bài thuốc kết hợp với bán chi liên. Kết quả cho thấy 38 bệnh nhân khỏi hoàn toàn, 18 bệnh nhân có cải thiện rõ rệt, chỉ 4 trường hợp không đáp ứng đưa tổng tỷ lệ hiệu quả lên 93,3%.

Ngoài ra, nhà nghiên cứu cũng áp dụng bài thuốc chứa bán chi liên để điều trị cho 55 bệnh nhân cao tuổi bị phì đại tuyến tiền liệt. Kết quả ghi nhận 45 bệnh nhân khỏi bệnh, 8 bệnh nhân cải thiện triệu chứng, chỉ 2 trường hợp không có đáp ứng, do đó tỷ lệ hiệu quả lên tới 96,36%.

Những kết quả này cho thấy Bán chi liên có tiềm năng trong việc hỗ trợ điều trị bệnh lý tuyến tiền liệt giúp cải thiện triệu chứng và nâng cao hiệu quả điều trị.

Bán chi liên có tác dụng hỗ trợ điều trị phì đại tuyến tiền liệt

Giúp thanh nhiệt, giải độc

Trong Y học cổ truyền, bán chi liên có vị đắng, tính mát, giúp thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, tiêu thũng và hoạt huyết hóa ứ. Nghiên cứu hiện đại đã phát hiện gần 300 hợp chất trong bán chi liên, nổi bật là flavonoid – hoạt chất chính với tác dụng chống viêm, kháng khuẩn và điều hòa miễn dịch.

Bán chi liên có vị đắng tính mát giúp thanh nhiệt, giải độc

Hỗ trợ điều trị tăng lipid máu

Bán chi liên có khả năng ức chế sự tích tụ lipid trong máu, hỗ trợ quá trình chuyển hóa lipid và giúp giảm nồng độ lipid máu một cách hiệu quả. Một số nghiên cứu cho thấy, trong một số trường hợp tác dụng hạ lipid máu của bán chi liên có thể vượt trội hơn so với các phương pháp điều trị thông thường như sử dụng thuốc tây y hay áp dụng chế độ ăn kiêng. 

Bán chi liên tham gia hỗ trợ điều trị tăng lipid máu

3 Cách sử dụng bán chi liên an toàn và hiệu quả 

Bán chi liên thường được dùng dưới dạng thuốc sắc với liều 20 - 40g dược liệu khô mỗi ngày, có thể dùng riêng hoặc kết hợp với các vị thuốc khác. Trong y học cổ truyền Trung Quốc, dược liệu này giúp hạ sốt, lợi tiểu và hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý như viêm gan, xơ gan cổ trướng, áp xe phổi, lao phổi, viêm ruột thừa cũng như các khối u tân sinh.

Ngoài việc sắc nước uống, bán chi liên còn được sử dụng ngoài da để trị mụn nhọt, viêm vú, viêm mủ da, sâu quảng, rắn độc cắn hoặc vết thương do sâu bọ đốt. Khi dùng ngoài, có thể giã nát cây tươi để đắp hoặc nấu nước rửa vùng da bị tổn thương.

Ngoài ra, bán chi liên còn được dùng như một loại trà giúp thanh lọc, bồi bổ cơ thể và tăng cường sức đề kháng. Cách pha trà như sau:

Chuẩn bị nguyên liệu: 10g bán chi liên khô và 150ml nước sôi.

Pha trà:

• Đổ một ít nước sôi vào ấm trà, lắc đều rồi đổ nước đó đi để loại bỏ tạp chất và giúp trà thơm hơn.
• Cho nước sôi vào ấm theo tỷ lệ đã chuẩn bị, đậy nắp và hãm trong 5 – 7 phút để các hoạt chất trong trà hòa tan vào nước.
• Nên uống khi trà còn ấm để giữ trọn hương vị và hiệu quả tốt nhất.

Bán chi liên thường được dùng dưới dạng thuốc sắc với liều 20 - 40g dược liệu khô mỗi ngày

4 Một số bài thuốc có sử dụng cây bán chi liên

Lưu ý rằng trước khi sử dụng bất kì loại thảo dược hoặc dược liệu nào để chữa bệnh, bạn nên tham khảo ý kiến của chuyên gia y tế hoặc bác sĩ y học cổ truyền. Đồng thời, tìm hiểu về cách sử dụng các loại dược liệu và liều lượng cụ thể để tránh tác dụng phụ không mong muốn.

Bài thuốc hỗ trợ trị ung thư trực tràng ở thời kỳ đầu

Nguyên liệu: 40g bán chi liên, 40g bạch hoa xà thiệt thảo.

Cách thực hiện: Sắc uống mỗi ngày một thang hoặc dùng thay trà hàng ngày để hỗ trợ điều trị.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư dạ dày

Nguyên liệu: 60g bán chi liên, 60g rễ cỏ tranh, 40g cườm thảo, 40g đường đỏ.

Cách thực hiện: Đổ ngập nước sắc trong 30 phút, gạn lấy thuốc, thêm đường đỏ vào khuấy tan. Chia làm 2 lần uống trong ngày để hỗ trợ cải thiện chức năng tiêu hóa.

Bài thuốc từ bán chi liên có tác dụng hỗ trợ điều trị bệnh dạ dày - ruột

Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư thực quản

Nguyên liệu: 16g bán chi liên, 20g huyền sâm, 20g mạch môn, 16g bắc sa sâm, 16g bạch hoa xà, 16g địa hoàng, 20g diếp hoang, 16g nam sa sâm, 12g chi tử, 20g tỳ bà diệp tươi, 8 - 10g hoàng liên, 20g tần quy, 12g hạ thảo khô, 12g bạch anh, 20g vi kinh tươi.

Cách thực hiện: Sắc uống hàng ngày giúp cải thiện các triệu chứng như khô miệng, khó nuốt, đau rát ngực và hỗ trợ tiêu hóa.

Bài thuốc hỗ trợ trị ung thư mũi họng

Nguyên liệu: 60g bán chi liên, 30g bạch hoa xà, 30g tử thảo, 30g huyết căn, 60g cam cổ đằng, 12g cam thiềm bì, 6g thiên long, 6g củ chóc, 6g mã tiền tử, 12g cấp tính thử.

Cách thực hiện: Đem tất cả dược liệu sắc lấy nước uống mỗi ngày một thang.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư phổi

Nguyên liệu: 50g bạch hoa xà, 30g sa sâm bắc, 30g bán chi liên, 30g ngư tinh thảo, 30g chính hoài, 9g khổ thái, 9g tri mẫu, 9g mạch môn, 9g keo lừa (a giao), 12g bạch phục linh, 15g địa hoàng, 3g quốc lão, 9g tang diệp.

Cách thực hiện: Sắc uống hàng ngày giúp cải thiện triệu chứng bệnh.

Bài thuốc từ bán chi liên có tác dụng hỗ trợ điều trị bệnh đường hô hấp

Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư gan

Nguyên liệu: 20g bán chi liên, 20g bạch hoa xà, 15g tiểu kim bất hoán, 15g cườm thảo mềm.

Cách thực hiện: Sắc kỹ lấy nước đặc, chia làm 3 lần uống trong ngày.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư tụy

Nguyên liệu: 30g bán chi liên bạch hoa xà, 15g đảng sâm, 12g đương quy, 15g hải đới, 30g tả sác, 30g thiết thúc diệp, 18g đan sâm, 9g xuyên luyện tử, 15g hải tảo, 15g hạ khô thảo, 9g uất kim, 12g lậu lô, 12g bạch truật, 15g bạch phục linh, 12g bạch thược.

Cách thực hiện: Sắc lấy nước uống, chia thành 2 - 3 lần uống trong ngày.

Bài thuốc từ bán chi liên có tác dụng hỗ trợ điều trị ung thư gan tụy

5 Lưu ý khi dùng cây bán chi liên

Khi sử dụng bán chi liên, bạn cần lưu ý một số điểm quan trọng sau để đảm bảo tính an toàn và hiệu quả:

• Không dùng cho người dị ứng bị dị ứng với bán chi liên.
• Không dùng cho phụ nữ đang mang thai.
• Phân biệt rõ bán chi liên và hoàng cầm để tránh nhầm lẫn trong quá trình sử dụng.
• Hạn chế ăn một số thực phẩm trong thời gian dùng bài thuốc có chứa bán chi liên như đậu xanh, rau muống, chè khô vì chúng có thể làm giảm tác dụng của dược liệu.
• Uống bài thuốc chứa bán chi liên khi bụng đói để thuốc hấp thu tốt hơn - thời điểm lý tưởng là trước ăn 1 giờ hoặc sau ăn 2 giờ.
• Tuân thủ khuyến nghị của thầy thuốc về liều lượng, cách dùng và thời gian sử dụng bán chi liên.
• Không tự ý thay thế hoàn toàn phương pháp điều trị y tế bằng các bài thuốc từ bán chi liên, đặc biệt với bệnh nhân ung thư giai đoạn nặng hoặc có cơ địa không phù hợp.

Không tự ý thay thế hoàn toàn phương pháp điều trị y tế bằng các bài thuốc từ bán chi liên

Xem thêm: 

• Cây mã đề là gì? 3 tác dụng của cây mã đề đối với sức khỏe
• 16 tác dụng của cây xuyến chi dành cho sức khỏe bạn nên biết

Hy vọng bài viết trên đã giúp bạn đọc hiểu rõ hơn về những tác dụng tuyệt vời của cây bán chi liên đối với sức khỏe, đặc biệt là tiềm năng hỗ trợ điều trị bệnh ung thư. Đừng quên chia sẻ thông tin hữu ích này đến mọi người để có thể tận dụng hiệu quả những vị thuốc quý từ dân gian, bạn nhé!