Dược liệu Việt giàu có nhưng cần 4 giải pháp để mở 'kho vàng'

Việt Nam có nguồn dược liệu giàu có

PGS.TS. Trần Văn Ơn, nguyên Trưởng bộ môn thực vật, Đại học Dược Hà Nội, đồng thời là cha đẻ của chương trình mỗi xã một sản phẩm OCOP nhận định, Việt Nam có hai lợi thế cực kỳ lớn về số lượng cây thuốc trong tự nhiên và tri thức sử dụng cây thuốc của các dân tộc.

Việt Nam nằm trong khu vực Indo - Burma có khí hậu nhiệt đới cận xích đạo, là 1 trong 25 điểm nóng về đa dạng sinh học toàn cầu. Đa dạng sinh học ở Việt Nam đứng thứ 16 trên thế giới với trên 36.000 loài thực vật, động vật, vi tảo, vi sinh vật biển trong đó có nhiều loài đặc hữu quý hiếm. Nền y dược học cổ truyền, dược liệu được hình thành và phát triển cho tới ngày nay, đã ghi nhận tri thức sử dụng 5.117 loài thuộc 1.823 chi của 362 họ thực vật có giá trị làm thuốc chữa bệnh và chăm sóc, bảo vệ sức khỏe nhân dân trong số 13.766 loài thực vât được ghi nhận ở Việt Nam.

Đến nay, ngành y tế Việt Nam đã duy trì mạng lưới bảo tồn nguồn gen tại 7 vùng sinh thái gồm: vùng Đồng bằng Sông Hồng (Hà Nội), vùng trung du phía Bắc (Tam Đảo), vùng núi cao phía Bắc (Lào Cai), vùng Bắc Trung Bộ (Thanh Hóa), vùng Tây Nguyên (Đà Lạt), vùng Duyên hải Nam Trung Bộ (Phú Yên) và vùng Đông Nam bộ (TP. Hồ Chí Minh). Việt Nam có nhiều loài cây dược liệu quý, hiếm đặc hữu vừa có công dụng chữa bệnh vừa có giá trị kinh tế cao, được phân bố rộng khắp trên cả nước, như: sâm Ngọc Linh, sâm Lai Châu, sâm vũ diệp, bảy lá một hoa, lan kim tuyến, tam thất hoang, bách hợp, thông đỏ, vàng đắng, hoàng liên ô rô, hoàng liên gai, thanh thiên quỳ, bình vôi…

Hàng năm tổng số dược liệu được sử dụng trong ngành y tế ở Việt Nam ước tính 100.0000 tấn với tổng giá trị thị trường trên 400 triệu USD/năm. Trong khi đó theo WHO có đến 80% dân số toàn cầu sử dụng thảo dược để chăm sóc sức khỏe ban đầu. Việc sử dụng thuốc, các sản phẩm từ dược liệu cũng là một xu hướng của thế giới hiện nay.

Dược liệu được sử dụng với nhiều mục đích khác nhau như: Thực phẩm thực dưỡng, đồ uống, nguyên liệu sản xuất thực phẩm bảo vệ sức khỏe, thuốc, hóa mỹ phẩm. Tổng giá trị thị trường sản phẩm từ thảo dược toàn cầu năm 2021 ước tính khoảng 230 tỷ USD có thể đạt 430 tỷ USD vào năm 2028 với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm CAGR 11.32%.

Tiềm năng còn bỏ ngỏ

Với nguồn dược liệu này, Việt Nam có nhiều tiềm năng, lợi thế để phát triển dược liệu trở thành một ngành kinh tế. Tuy nhiên, ngành dược liệu được đánh giá có giá trị hàng tỷ USD của Việt Nam chưa khai thác được tiềm năng để tạo ra giá trị. 

Bà Trần Thị Thu Hà - Viện Nghiên cứu và và phát triển Lâm nghiệp (ĐH Nông lâm Thái Nguyên) - cho biết, nhiều cây dược liệu quý hiếm, đem lại giá trị kinh tế cao được trồng dưới tán rừng tự nhiên như sâm Ngọc Linh, tam thất, thảo quả... Tuy vậy, việc phát triển kinh tế dưới tán rừng chưa tương xứng với tiềm năng, đã có một số mô hình nhưng năng lực và quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ. Sản xuất theo chuỗi giá trị lại càng yếu, chế biến sâu chưa phát triển. Thành ra, người dân đa phần khai thác bán thô với giá rẻ. Thậm chí, có nhiều cây dược liệu bị khai thác tận diệt dẫn đến cạn kiệt.

Tại Lào Cai, lãnh đạo tỉnh cho hay, kinh tế dưới tán rừng có phần khởi sắc, như cây dược liệu đem lại nguồn thu 900 tỷ đồng, song chưa tương xứng với tiềm năng do hầu hết chưa qua chế biến.

Theo thống kê của Viện Dược liệu, diện tích, sản lượng dược liệu của cả nước mới chỉ đáp ứng 25-30% nhu cầu sản xuất dược phẩm, còn lại là phải nhập khẩu. Phát triển vùng trồng dược liệu trên cả nước vẫn còn một số hạn chế, chưa khai thác được hết tiềm năng lợi thế của các địa phương. Điều đáng nói, tình trạng nhập lậu dược liệu kéo dài qua nhiều năm cho tới nay cũng chưa có “thuốc chữa”. Những năm gần đây cơ quan chức năng liên tục bắt giữ những vụ nhập lậu dược liệu với số lượng rất lớn, chủ yếu hàng lậu được đánh về qua các ngả đường khác nhau.

Theo TS Trần Minh Ngọc - Phó Cục trưởng Cục Quản lý Y, Dược cổ truyền, Bộ Y tế: Chính phủ đã ban hành nhiều cơ chế, chính sách khuyến kích đầu tư phát triển dược liệu. Ở các địa phương đã có các cơ chế đẩy mạnh và khuyến khích các thành phần kinh tế đầu tư vào lĩnh vực nuôi trồng, sơ chế, chế biến và bảo quản dược liệu trong nước thông qua các dự án phát triển nông thôn, miền núi và chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP), tuy nhiên nguồn lực đầu tư còn rất hạn chế.

Ngành dược liệu ở Việt Nam vẫn đang sản xuất theo kiểu manh mún, nhỏ lẻ, thiếu nguồn giống tốt, thiếu công nghệ trồng trọt và phân bón thích hợp với từng loại cây thuốc, thiếu công nghệ sơ chế/chế biến sau thu hoạch đồng thời cơ chế chính sách hỗ trợ chưa đủ… Các sản phẩm vẫn phần nhiều mang tính tự cung tự cấp tại địa phương, do cách làm manh mún, tự phát, thiếu liên kết vùng, liên kết chuỗi giá trị và đặc biệt thiếu thông tin thị trường quốc tế.

Đầu tư ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, nuôi trồng, chế biến sản xuất đáp ứng nguyên tắc tiêu chuẩn quốc tế còn hạn chế. Các sản phẩm từ dược liệu trong nước thiếu sức cạnh tranh, do ít được đầu tư nghiên cứu chứng minh an toàn, hiệu quả. Doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực dược liệu có quy mô nhỏ, sức cạnh tranh yếu, ít đầu tư nghiên cứu nhu cầu thị trường quốc tế, chưa tham gia được chuỗi cung ứng thảo dược toàn cầu, chưa xây dựng được thương hiệu thảo dược Việt trên trường quốc tế. 

Hướng đi để "khai mở" kho vàng dược liệu Việt Nam

PGS.TS. Trần Văn Ơn nhận định, dược liệu có giá trị kinh tế lớn hơn bất kỳ cây lương thực, thực phẩm nào. Để ngành Dược liệu mang lại giá trị kinh tế, về lâu dài cần thiết phải nghiên cứu triển khai, chia sẻ và nhân rộng các mô hình phát triển dược liệu theo chuỗi giá trị, với sự liên kết của 4 nhà: Nhà khoa học - nhà nước - nhà nông - doanh nghiệp. Trước mắt ưu tiên các địa phương, khu vực có thế mạnh về phát triển dược liệu và du lịch, như: Hà Giang, Lào Cai, Quảng Ninh, Lâm Đồng… 

Hiện nay công nghệ chế biến đang là điểm yếu của không ít doanh nghiệp, cơ sở sản xuất dược liệu Việt Nam. Nếu khắc phục được điều này, cộng với các chính sách hỗ trợ đủ mạnh, nhiều chuyên gia tin rằng Việt Nam có thể khai mở “kho vàng” dược liệu dồi dào. Cần tăng cường nghiên cứu nhu cầu thị trường quốc tế, xúc tiến thương mại, xây dựng quảng bá thương hiệu dược liệu Việt trên trường quốc tế.

Giải pháp quan trọng nữa là thực hiện hiệu quả nguồn lực đầu tư từ ngân sách nhà nước và chính sách tín dụng ưu đãi cho nội dung đầu tư hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu quý thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030. Các địa phương cần đặc biệt quan tâm có chính sách đầu tư để kích hoạt, biến ngành này trở thành ngành kinh tế mũi nhọn theo ba trụ cột: Tài nguyên bản địa, tinh hoa văn hóa dân tộc thiểu số và tinh hoa sáng tạo. 

Đặc biệt để bảo vệ giá trị dược liệu Việt, cấn hình thành các chuỗi liên kết trong sản xuất, bảo quản, chế biến dược liệu đáp ứng các tiêu chuẩn về nguồn gốc xuất xứ, chất lượng theo nhu cầu thị trường, đặc biệt là thị trường quốc tế; làm chặt chẽ hệ thống truy xuất nguồn gốc dược liệu gắn với sàn thương mại điện tử. Truy xuất nguồn gốc dược liệu gắn với sàn giao dịch thương mại điện tử đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chất lượng và an toàn của các sản phẩm dược phẩm, tăng cường sự minh bạch và tin cậy trong ngành công nghiệp dược phẩm và bảo vệ sức khỏe của người tiêu dùng.